VELIČANSTVEN HRIŠĆANSKI GEST STANOVNIKA MARKOVCA KOD VELIKE PLANE: Podigli zajednički spomenik poginulim srpskim i okupatorskim vojnicima

Po prezimenima koja su uklesana u spomenik vidi se da su tu sahranjeni Srbi, Nemci, Slovaci, Mađari, Poljaci...Ukupno 41 srpski i 12 okupatorskih vojnika. Retki su primeri da je neki narod poginule okupatorske vojnike sahranio sa svojim vojnicima, koji su branili otadžbinu, a još ređi da im je podigao zajednički spomenik.

Postupak meštana Markovca ima posebnu težinu ako se ima u vidu činjenica da je agresija Nemačke i Austro-Ugarske na Srbiju izazvala smrt više od 1.300.000 stanovnika srpske kraljevine, među njima i više stotina stanovnika Markovca. Razmere ljudskog stradanja i ekonomskog pustošenja su bile takve da se Srbija od njih nikada nije oporavila.

Kameni spomenik ima izgled kocke, visok je jedan metar, a okrenut je pravcem istok- zapad. Spomenik je oštećen od avionskih bombi kojima su Amerikanci i Englezi u Drugom svetskom ratu gađali nemačke trupe koje su se kretale obližnjom saobraćajnicom. Zbog oštećenja, deo natpisa na spomeniku, na strani na kojoj se nalaze imena srpskih vojnika, nije moguće pročitati.
 

Na zapadnoj strani ćirilicom je ispisan tekst: „Ovde počivaju nemački, srpski i austro-ugarski ratnici 1914-1918.“ Na istočnoj strani je isti tekst ispisan na nemačkom jeziku.

Na južnoj strani ispisana su imena i prezimena 41 srpskog vojnika. Kod njih 29 mogu se pročitati ime i prezime:

Tanasije Ilić
Trajko Milićević
Dragoslav Smiljković
Spiro Arsić
Bogdan Andrejević
Živojin Mladenović
Stanoje Stojiljković
Tihomir Mladenović
Novak Seničanin
Milenko Marković
Milivoje Jestrović
Milan Stanisavljević
Lazar Bosić
Aleksandar Stojanović
Milan Tarosijević
Stanoje Danilović
Stojko Zafirović
Božidar Čolić
Toma Janković
Svetozar Pavlović
Stojko Dišković
Dragutin Blagojević
Pavle Karadžić
Ilija Krivača
Đorđe Živković
Živko Bošković
Mihailo Jovanović
Stojan Đurđević
Petar Đoković ili Joković

Zbog oštećenja od gelera avionske bombe kod petorice vojnika može se pročitati samo prezime (Jovanović, Jovanović, Anđelković, Milosavljević, Petković ili Cvetković), kod njih pet samo ime (Janko, Đorđe, Periša, Milovan, Nikola ili Nikodije), dok kod dvojice vojnika nije moguće utvrditi ni ime, ni prezime.

Na severnoj strani, na nemačkom jeziku, ispisana su imena nemačkih i austro-ugarskih vojnika. Iz teksta se može zaključiti da tu počivaju nemački vojnici graničar Paul Pitzer, pešadinci Karl Jecer, Kapl Bezold, Jacob Schmid, gefreiter (najniži čin u koji je običan nemački vojnik mogao da bude unapređen) Alfred Partzsch i četvorica nepoznatih nemačkih vojnika, te austrougarski vojnici Vasiljko Debik, Andres Veljihar, Pavol Dori, Jozef Velenstan, Franc Punk, Stefan Hernc i Šandor Arva.

O spomeniku i okolnostima njegovog podizanja nema pisanih tragova, a zbog vremena koje je proteklo ni živih svedoka.

Među Markovčanima sa kojima sam razgovarao ostalo je samo predanje da je spomenik podignut neposredno posle završetka Prvog svetskog rata. Podiglo ga je seosko Bekrijsko društvo, koje je okupljalo oko četrdeset uglednih meštana. Ti ljudi, očigledno vođeni najvišim ljudskim moralnim i hrišćanskim načelima, odlučili su da sve stradale ratnike sahrane zajedno i podignu im jedinstven spomenik. Gest koji zaslužuje divljenje.

O pomenutim načelima dovoljno govori i činjenica da je tekst na nemačkom jeziku ispisan na prednjoj, istočnoj strani spomenika, koja se vidi sa puta Markovac-Lapovo, dok je tekst na srpskom ispisan na „zadnjoj“ strani.

Nema pouzdanih podataka ni o vojnicima čija imena su ispisana na spomeniku, mestima njihovog porekla, tačnom datumu i okolnostima pogibije.

Predsednik Gradskog udruženja potomaka ratnika od 1912. do 1920. Požarevca i član predsedništva republičkog udruženja Slavoljub Stojadinović Regrut ima saznanja da su vojnici stradali u borbama koje su vođene krajem oktobra 1918. kada su Markovac i okolina oslobođeni od okupacije.

Nakon proboja Solunskog fronta srpska vojska je nezadrživim jurišem oslobađala porobljenu otadžbinu i hitala prema Beogradu. Dolinom Morave prodirala je Prva srpska armija pod komandom vojvode Petra Bojovića, praćena francuskom konjicom, kojom je komandovao general Šarl Tranije.

Po dostupnim zvaničnim dokumentima i sećanjima preživelih, poslednji veći otpor okupator je pružio u Bagrdanskom tesnacu i duž pruge kod Lapova i Markovca.

Udarnu snagu Prve armije činila je Konjička divizija, koja je 26. oktobra, oko pola devet ujutro zauzela Despotovac i nastavila da goni neprijatelja prema Svilajncu. Dolinom Morave napredovale su i Dunavska i Moravka divizija. Prostor od Despotovca do Kragujevca branili su 11. nemačka amija, Alpski korpus i 30. divizija austro-ugarske vojske.

Svilajnac je oslobođen 27. oktobra. U grad su ušle srpska i francuska konjica. Srednja kolona srpske vojske koja je oko 6 sati ujutro krenula iz Brzana, a u kojoj su glavninu činile jedinice Dunavske divizije, oko 10 časova je izbila na ivicu sela Markovca. Oko 15 časova konjički eskadron oslobodio je Raču, sat ranije odred majora Dodića zauzeo je Staro Selo (Adžibegovac), a predveče je ušao u Veliku Planu, gde je i prenoćio.

Nije poznato šta se tog dana tačno dogodilo u Markovcu. Činjenica je da je komandant nemačke vojske general Kun fon Štojben dan ranije izdao naredbu za povlačenje nemačke i austro-ugarske vojske preko Save i da nema dokumenata i svedočenja da je tog dana na moravskom pravcu neprijatelj pružio značajniji otpor i da je došlo do bitke većeg obima, kakva je potrebna da bi u njoj poginulo više od pedeset vojnika.

Do prve veće bitke na području Velike Plane došlo je 28. oktobra, oko 7 ujutro, kada su jake neprijateljske snage kod Velikog Orašja, sa leve obale Jasenice, žestokom vatrom dočekala srednju kolonu Konjičke divizije. Neprijatelj je sa Jasenice odstupio sledećeg dana, 29. oktobra, u četiri sata ujutro.

Postoji i mogućnost da su u Markovcu sakupljena i sahranjena tela svih srpskih i okupatorskih vojnika koji su poginuli u širem rejonu Markovca, Velike Plane, Starog Sela, Lapova, a možda i Svilajnca, Batočine...

U centru Markovca postoji spomenik Markovčanima koji su stradali u otadžbinskim ratovima od 1912. do 1918. godine. Na spisku se nalazi 278 muških imena. Podataka o broju stradalih taraca, žena i dece nema. A poznato je da je u Prvom svetskom ratu u Srbiji smrt od neprijatelja, bolesti i gladi pokosila više civila nego vojnika.

Uprkos stradanju biblijskih razmera koje su doživeli i teškoj neimaštini u kojoj su posle rata živeli, plemeniti ljudi iz Markovca su našli moralne snage i sredstava da poginule neprijateljske vojnike ispoštuju kao i svoje, sahrane ih u istu grobnicu i podignu im zajednički spomenik.