ČUDNI VETROVI, SLANA ZEMLJA I FATAMORGANE: Mnogi ne znaju da u Srbiji postoji ovako nešto - a reč je o blagu za ceo svet

Mnogi nisu upoznati sa tim da je pre skoro pola veka u iranskom gradu Ramsaru potpisana jedna vrlo važna međunarodna konvencija. U pitanju je Ramsarka konvencija, odnosno sporazum kojim se ističe važnost močvara i ritova, posebno kao habitata vodenih ptica.

Potpisana je 2. februara 1971. godine, a osnovni cilj joj je da se podstakne međunarodna saradnja pri zaštiti močvara, njihovih funkcija i biološke raznovrsnosti. Danas su 163 države potpisnice Ramsarske konvencije, a ovim objedinjenim sistemom zaštite obuhvaćeno je 2.062 močvare i močvarnih područja, čija ukupna površina prekriva 197.258.541 hektara.

Srbija, kao jedna od potpisnica, zaista može da bude ponosna na svoje močvare. Pod međunarodnom zaštitom se u našoj zemlji nalazi desetak ramsarskih područja, koja ne samo da su staništa retkih ptica, biljaka i drugog živog sveta, već i zaista predivne turističke lokacije, koje bi svako trebalo da obiđe barem jednom u životu.

Slano Kopovo

Severoistočno od Novog Bečeja i reke Tise skriva se jedna od poslednjih očuvanih bara na slatinama u Srbiji. Ovakvim staništima u svetu preti potpuno nestajanje, pa je samim time Slano Kopovo naše neprocenjivo nacionalno blago koje moramo posebno čuvati.

Ako se ikad budete zatekli u Slanom Kopovu, nemojte da vas iznenade čudne meteorološke pojave kao što su zaista neobični vetrovi ili uvrnute optičke varke – fatamorgane, vrlo slične onima koje viđaju ljudi u pustinji.

Što se živog sveta tiče, ovde svoja gnezda svija 203 vrste stanarica i selica, ali i ptica koje nimalo nisu tipične za Panonsku niziju, već biste pre očekivali da ih sretnete negde na obali mora. Tako možete videti ždralove, patke, guske, šljukarice, kao i ptice sabljarke i morske žalare.

Zbog specifične "slane" zemlje, ovde niče nekoliko vrsta biljaka koje su toliko retke, da su zaštićene zakonom: caklenjača, jurčica i panonska jurčica. Najvažniji predstavnici sisara su tekunica, patuljasti miš i stepski tvor.

Predivnom ambijentu Slanog Kopova doprinose ostaci crkve Arače iz 13. veka. Kao i njena preteča iz 9-11. veka, sagrađena je na poluostrvu, koje i za vreme najviših vodostaja reka Tisa nije mogla da poplavi.

Gornje Podunavlje

Na krajnjem severozapadu Bačke nalazi se prostrano ritsko-močvarno područje koje karakteriše ravan i blago ustalasan reljef sa meandrima, rukavcima, starim rečnim tokovima i kompleksima ritskih šuma ispresecanih barama, močvarama…

Gornje Podunavlje je značajan centar biološke raznovrsnosti. Vegetaciju gradi 5 zeljastih, šumskih i žbunastih biljnih zajednica, kao i preko 1000 biljnih vrsta, među kojima se nalaze i ugrožene vrste u Srbiji: rebratica, borak i zmijski ljutić. Na ovim prostorima razvijene su brojne zajednice šuma: od vodenih, močvarnih, livadskih, ritskih i plavnih šuma do suvih šuma hrasta lužnjaka, jasena i topola u čijim visokim krošnjama svijaju gnezda orao belorepan i druge ptice grabljivice.

Na vodenoj površini u proleće lelujaju beli cvetovi vodenog grpka, procvetaju lopoci i lokvanji, a leti se najveći deo vodenih površina prekrije žutim prekrivačem plavuna. Na višim terenima prostiru se trska, oblić i šaš, gusto i visoko rastinje, koje pruža odličan zaklon pticama i drugim životinjama.

Te površine mestimično presecaju grede sa gustim, neprohodnim žbunjem, starim vrbama u čijim dupljama su skloništa kunama, divljim mačkama, sovama i dr. Ovde živi 60 vrsta leptira, 55 vrsta riba, 11 vrsta vodozemaca, 9 vrsta gmizavaca, 230 vrsta ptica, 51 vrsta sisara.

Područje šireg područja uz Dunav značajno je prirodno mrestilište riba, kao što su šaran, štuka, jaz, linjak, deverika, som, smuđ i dr. Zbog retkosti i ugroženosti 16 vrsta riba nalazi se na Crvenoj listi zaštite, a šest vrsta su prirodne retkosti: gavčica, banatska krkuša, cikov, balavac, veliki i mali vretenar.

Nakon nestanka ogromnih močvarnih prostranstava u Panonskoj niziji, Gornje Podunavlje jedno je od poslednjih mesta gnežđenja i okupljanja velikog broja ptica: orla belorepana, crne rode, divlje patke, divlje guske, velikog vranca, nekoliko vrsta čaplji, galebova, vodomara i dr. Impresivno deluju kolonije čaplji kod Bezdana, kada se u vreme gnežđenja okupi nekoliko stotina do nekoliko hiljada ptica. Takođe, ovo područje nalazi se na migratornom pravcu mnogih vrsta ptica.

Ovde je i najveće stanište ritskog jelena u Srbiji, autohtone vrste i divlje svinje. Od ostalih životinja treba istaći srnu, lisicu, divlju mačku, kunu belicu, kunu zlaticu, lasicu, a ponekad se može videti i vidra, zaštićena retka vrsta u Srbiji.

Uz blizinu reke Dunav i gradova Sombora i Apatina, Gornje Podunavlje svojim prirodnim i estetskim vrednostima, mogućnostima za lov, ribolov i drugim sportsko-rekreativnim aktivnostima na vodi pruža mogućnost za razvoj sportsko-rekreativnog, izletničkog, ekološkog i drugih vidova održivog turizma.

Stari Begej - Carska bara

Carska bara, prostrano i čisto, plavo ogledalo ukrašeno zbijenim trakama trske i ševara, stepa i vrbaka, leži između tri grada: Beograda, Novog Sada i Zrenjanina. Do nje se može doći kada se na 17 km iz Zrenjanina prema Beogradu skrene desno preko Begeja.

Karakteriše je gusto izatkan ćilim reka, kanala, jezera i bara, dok se boje smenjuju od plavih jezera, preko zelenih i smeđih šuma, sve do bledo žute i bele boje slatina. Biljni svet Carske bare koji pleni svojom lepotom, predstavljen je brojnim autohtonim vrstama, od kojih su neke retke, pored onih koje se redovno sreću na barskim kompleksima. Po svojoj vrednosti izdvajaju se od vodenih biljaka: vodeni griz, vodena paprat, beli lokvanj i druge. U livadskoj vegetaciji prisutni su vranjemil, hajdučka trava, slez, pelen, livadska žalfija i druge, a u močvarnoj vegetaciji: zajednice tršćaka, vodoljub, barska perunika, ježenica, pačija trava, iđirot i druge.

Šumske površine zauzimaju značajne delove Rezervata. Brojna stabla u okolini kolonije čaplji i kormorana imaju osušene vrhove, čineći ih tako pogodnim za osmatračnice i uzletišta za lov ribe u jezeru ili bari, ovim stanovnicima bare.

Za bogatstvom sveta flore ne zaostaje ni fauna, gde se uz dosta sreće mogu pronaći: divlja svinja, srna, lisica, zec, bizamski pacov, šišmiš, tvor, jež, tekunica, krtica, lasica, hrčak, barska kornjača, sivi gušter, belouška, zelena žaba i šareni daždevnjak. U vodama Specijalnog rezervata prirode Stari Begej - Carska bara živi čak 24 vrste riba iz 16 familija.

Svetsku slavu ovom mestu donelo je prisustvo oko 240 vrsta ptica, zbog čega je ovo dobro proglašeno za Ramsarsko područje, tj upisano u UNESCO listu močvarnih područja od međunarodnog značaja. Neke od retkih ptica koje se ovde mogu videti su: orao belorepan, eja močvarica, livadska eja, kobac, mišar, čaplja kašikara i mnoge druge.

U ovoj oazi flore i faune najranije prisustvo čoveka seže čak 6000 godina u prošlost, o čemu govore dokazi pronađeni u humkama u okolini Mužije i Titela. Ranu istoriju kraja obeležio je hunski vođa Atila - Bič božji, za čije ime su vezane brojne legende o nastanku imena Carske bare. Na izgled miran i tih kraj, svedoči o burnoj istoriji naroda koji su se ovde smenjivali, ali i ostajali: od Bugara, Rumuna i Turaka do Mađara i Srba.

Koviljsko-petrovaradinski rit

Nalazi se u jugoistočnom delu Bačke. Pruža se levom i desnom obalom aluvijalne ravni srednjeg toka Dunava kroz Srbiju, dužine 20 km, nizvodno od Novog Sada, a pored Kovilja i Petrovaradina, po kojima je dobio ime. Pored Apatinskog, predstavlja jedini ritski kompleks, ostatak nekadašnjih velikih, gustih, bujnih i skoro neprohodnih ritova.

Osnovne karakteristike koje čine da ovaj prostor ima posebnu prirodnu vrednosti su:

Očuvanost i raznovrsnost izvornih orografskih i hidrografskih oblika ritova, kao što su ostrva, ade, rukavci, meandri, mrtvaje

Očuvanost i bujnost izvornih biljnih zajednica ritova (ritske šume ispresecane barama, močvarama, livadama i tršćacima).

Raznovrsnost i bogatstvo faune, naročito ptica močvarica (170 vrsta ptica) i riba (46 evidentiranih vrsta, a ovde je prirodno mrestilište za štuku, šarana i kečigu.)

Prirodnu potencijalnu vegetaciju predstavljaju hidrološki uslovljene šume vrba (bademasta vrba i bela vrba) i topola (bela i crna topola).

Posebnu vrednost predstavlja prisustvo retkih i ugroženih biljnih vrsta, kao što su beli i žuti lokvanj, plava lincura, rebratica, vodeni orašak, četvorolisna detelina, močvarni kaćunak.

Šume karakteriše prisustvo retkih i proređenih životinjskih vrsta, kao što su orao belorepan, divlja mačka i vidra.

Zasavica

Specijalni rezervat prirode Zasavica nalazi se na području južne Vojvodine, odnosno severne Mačve, istočno od reke Drine i južno od reke Save, na teritoriji opština Sremska Mitrovica i Bogatić. Prostorom dominira rečni biotop, koga čini rečica Zasavica u dužini od 33,1 km. U ekološkom nizu smenjuju se vodeni i močvarni ekosistemi, sa fragmentima poplavnih livada i šuma koji su omogućili opstanak brojnom i raznovrsnom biljnom i životinjskom svetu.

Na ovom području do sada je zabeleženo preko 500 biljnih vrsta. Najveći broj pripada grupi taksona širokog rasprostranjenja, međutim, značajno je prisustvo retkih i reliktnih vrsta, koje na ovim prostorima rastu na granicama svojih disjunktnih areala: beli i žuti lokvanj, testerica, lokvanjić, močvarna kopriva, iđirot, borak, rebratica i jezičasti ljutić.

Specifične hidrološke i hidrobiološke karakteristike Zasavice uslovljavaju da je ovaj vodeni ekosistem naseljen mnogobrojnim beskičmenjacima, kao što su: slatkovodni sunđer, oligoheta, mnoge vrste planarija, a svi pomenuti organizmi su dobri bioindikatori kvaliteta vode. Među mnogobrojnim insektima, njih 15 je zaštićeno kao prirodna retkost.

Od kičmenjaka ovaj vodotok pretežno je nastanjen ribama iz familije šarana. Ukupno je evidentirano 20 vrsta riba, od kojih su mrguda (najznačajniji stanovnik Zasavice, koji je zbog svoje ugroženosti na Evropskoj crvenoj listi globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrsta), gavčica, čikov i vijun u Srbiji zaštićene zakonom kao prirodne retkosti. Svi vodozemci i nekoliko vrsta gmizavaca takođe su zaštićeni zakonom kao prirodne retkosti.

U Zasavici je zabeleženo prisustvo oko 120 vrsta ptica, sa znatnim brojem gnezdarica, preko 80. Dosadašnja istraživanja pokazuju prisustvo tridesetak vrsta sisara, naročito onih koji su svojim načinom života vezani za vodena staništa, kao što je vidra i divlja mačka. Zasavicu naseljavaju i ondatra ili bizamski pacov, rakunopas, močvarna rovka, prugasti miš, sivi puh i mnoge vrste slepih miševa.

Živopisna smena šuma, vlažnih livada, širokih obala i same vode, bogatstvo biljnih i životinjskih vrsta, tradicionalan način života na reci oslikan kroz folklor i svakodnevni život, istorijsko nasleđe koje seže u pradavna vremena, pruža posetiocima tokom cele godine posve retke, privlačne i neponovljive turističke sadržaje. Zbog svog biodiverziteta, prisustva reliktnih, endemičnih i retkih vrsta i njihovih životnih zajednica, Zasavica predstavlja područje pogodno za naučna i stručna istraživanja.

Sportskim ribolovcima je na posebno uređenim lokacijama i čekama omogućen ulov lepih primeraka divljeg šarana, štuke ili zlatnog karaša. Vožnja čamcima za ljubitelje foto safarija je pravo uživanje, a posebnu atrakciju predstavlja konzumacija "eko hleba" i "mačvanske ribe na talandari".

Obedska bara

Obedska bara nalazi se u aluvijalnoj ravni reke Save u južnom Sremu. Ovaj poznati rezervat prirode nalazi se i u neposrednoj blizini Beograda. Predstavlja najveće poplavno područje u Srbiji. Obedska bara jedno je od najstarijih zaštićenih prirodnih dobara u svetu, a prva administrativna zaštita datira još iz 1874.

Obedska bara je jedno od najbogatijih i najočuvanijih staništa živog sveta u Panonskom basenu. Veliko bogatstvo vrsta i raznovrsnost ekosistema predstavljaju osnove vrednosti Obedske bare. Ovde je stanište preko 30 vodenih, močvarnih, šumskih i livadskih biljnih zajednica.

Registrovano je 180 vrsta gljiva, 50 vrsta mahovina, 500 vrsta viših biljaka, 200 vrsta zooplanktona, 222 vrsta ptica, 50 vrsta sisara, 13 vrsta vodozemaca, 11 vrsta gmizavaca i 16 vrsta riba. U novije vreme na Obedskoj bari izvršeno je i vraćanje evropskog dabra u njegovo prirodno stanište.

Raznovrsnost i bogatstvo ekosistema Obedske bare uslovljene su specifičnim mikroreljefom i sezonskim procesima, kao što su plavljenja rezervata, a od čega zavisi opstanak autohtonih zajednica. U savremeno doba mnoge prirodne vrednosti su sačuvane, ali je Obedska bara sve više ugrožena smanjenjem vegetacije, poremećajem vodnog režima i čovekovim delovanjem.

Krajem 19. i početkom 20. veka bilo je "zlatno doba" Obedske bare. Tada se u kolonijama čaplji i kormorana gnezdilo preko 15.000 parova, što je najveći broj ikad zabeležen u istoriji Srbije. Danas kolonija 7 vrsta čaplji i kormorana ne prelazi 600 parova.

Na prostoru rezervata Obedske bare nalazi se crkva Majke Angeline i stari grad Kupinik.

Labudovo okno

Labudovo okno nalazi se u jugoistočnom Banatu. Vodena staništa čine stalni rečni tokovi, rečni plićaci, poplavne šume i slatkovodne močvare, pa se na Labudovom oknu smenjuju različite biljne zajednice, od vodenih i močvarnih, do vlažnih livada (gorocvet, glavoč, žuti luk, pečurka) i stepskih pašnjaka.

Labudovo okno je jedno od poslednjih stecišta sve ređe flore vodenih biljaka i ugroženih močvarnih biljnih vrsta, od kojih su najznačajniji beli i žuti lokvanj, iđiriot i orhideja. Higrofilne šume karakteriše prisustvo vrba, topola, crnog gloga, hrasta lužnjaka, pavita i gljiva.

Ovo područje je najznačajnije gnezdilište, zimovalište i migratorna stanica barskih ptica u Srbiji. U Labudovom oknu gnezdi se 55 vrsta ptica vodenih staništa, od kojih je većina na listi prirodnih retkosti. Ovde je najvažnije zimovalište na Balkanu za lisastu gusku, sivu gusku, patku dupljašicu, orla belorepana i crnog orla.

Takođe, Labudovo okno je najvažnije gnezdilište malog vranca u Srbiji i jedino mesto gnežđenja crnog ibisa. Područje svake godine obezbeđuje opstanak više od 20.000 jedinki ptica močvarica, a tokom migracija, reprodukcije i zimovanja ovde se okuplja i preko 40.000 jedinki male bele čaplje, riđoglave plovke i belog ronca. U peščarskoj obali Dunava je i najveća evropska kolonija bregunica sa oko 15.000 parova.

Ritovi i plićaci Dunava idealno su mrestilište za mnoge vrste riba. Ovde je zabeleženo prisustvo oko 50 vrsta riba, od kojih su najznačajnije šaran, štuka, som, smuđ i kečiga.

Faunu izrazitog bogatstva karakterišu mnogobrojni slatkovodni mekušci, među kojima su rečna školjka, živorodni puž i pijavica, koji predstavlaju i osnove lanca ishrane. Najbrojniji predstavnici faune su zglavkari, sa procenjenih 15.000 vrsta insekata. Veliki broj specifičnih vrsta su životno vezane za peščanu podlogu obale: ose kopačice, fosorijalne stenice, tvrdokrilci, među kojima su brojni endemi. U stepskim zajednicama živi pauk krstaš. Insekti vodenih staništa su komarac, vilin konjic, gnjurac, vodeni pauk i rečni rak.

Sa 24 vrste vodozemaca i gmizavaca, ovo je veoma bogato i jedinstveno područje, a u pogledu veličina populacija pontsko-kaspijskih i istočnomediteranskih elemenata Labudovo okno je najznačajniji centar raznovrsnosti ove faune u Evropi. Ovde su prisutni sirijska češnjarka, crvenotrbi mukac, stepski gušter, zelembać i stepski smuk.

Od 39 vrsta sisara, najznačajnji je slepo kuče, sa Crvene liste ugroženih vrsta sveta. Ovo područje je njihov najznačajniji reproduktivni centar u panonskoj niziji, kao i za vrste ljiljaka, koje su ugrožene u celoj Evropi, a svojom ishranom su vezane za ova vodena i močvarna staništa. Barsko-močvarne ekosisteme nastanjuje i stalna mikropopulacija vidre.

Brojna arheološka nalazišta i ostaci triju tvrđava svedoče o stalnom prisustvu ljudi i značaju ove raskrsnice vodenih i kopnenih puteva. U području su sačuvane tradicionalne delatnosti stanovništva: ribolov, ovčarstvo, govedarstvo, pčelarstvo, a u široj okolini uzgoj kukuruza, pšenice, suncokreta, jabuka i vinove loze.

Ludaško jezero

Ludaš, površine 387 ha i dužina 4 km, drugo je najveće jezero Severne Bačke. Jezersko okno nastalo je pre oko milion godina, tako što ga je izdubio vetar, a sprečio je i dalje oticanje vode, zaustavljajući je među peščanim dinama.

Negdašnju lepotu obalskog rastinja čuva ušće Kireša, gde šaševi obrubljuju jezero, u proleće blistavo žuta perunika, a leti šarene vrbičice i konopljuše. Ovde cveta zaštićeni veliki kaćunak, dok je najveća vrednost priobalnih slatina nenametljivi zeleni morski trozubac, upisan u Crvenu knjigu flore Srbije.

Vlažne poplavljene livade i samo jezero na proleće su mesto razmnožavanja brojnih vodozemaca, kao što su: mali i veliki mrmoljak, barska žaba, obična češljarka, zelene žabe i zaštićena barska kornjača. Najpoznatija riba Ludaškog jezera bila je zlatni karaš, koga je danas skoro potpuno potisnuo sa istoka donesen bliski rođak srebrni karaš, najpopularniji plen među sportskim ribolovcima. Ovde živi 20 vrsta riba od kojih i zaštićeni čikov.

Najpoznatiji predstavnici ptičjeg sveta Ludaša su ptice močvarice, zbog čijeg prisustva se od 1989. tretira se kao IBA područje od međunarodnog značaja za ptice, površine 539 ha. Spada u objedinjeno područje pod nazivom "Subotička jezera i pustare" sa listom od 11 vrsta koje zadovoljavaju međunarodne kriterijume. Meću njima se izdvajuju: riđa i žuta čaplja, bukavac, barski petlovan, mali barski petlić, vodomar, modrovoljka, bela i brkata senica, ševarski cvrčić, koji se gnezdi samo ovde u našoj zemlji u tršćacima jezera i druge. Najpoznatiji sisari su zec, srna, divlja svinja i vidra. Ludaško jezero je 1994. proglašeno Specijalnim rezervatom prirode, sa površinom od 846,33 hektara.

Arheološka istraživanja pokazuju da je na obali Ludaškog jezera bilo najstarije naselje u ovom kraju. Arhaične seoske kuće Ludaša, najstarijeg salašarskog naselja okoline jezera, pripadaju najjužnijoj varijanti mađarskog ravničarskog tipa kuće.

Zbog svog značaja i zaštite prirodnih vrednosti i odlika, a pre svega staništa ptica močvarica, Ludaško jezero zaštićeno je kao Specijalni rezervat prirode.

Peštersko polje

Smešteno je na Pešterskoj visoravni, na nadmorskoj visini od 1150 m i najveće je kraško polje u Srbiji i najviše na Balkanu. Područje odlikuje umereno-kontinentalna klima sa elementima planinske klime, po čemu je jedinstveno na Balkanu. Ovde je zimi najhladnija oblast u Srbiji sa temperaturama koje se spuštaju i do -40°C. Zbog toga se ovo područje naziva i "balkanskim Sibirom".

Peštersko polje obezbeđuje opstanak krajnje ugroženih vrsta. Najznačajniji predstavnik je gnezdarica tresetnih i vlažnih livada. Značajno je prisustvo leje livadarke. Osim na severu Vojvodine, ovo je jedino gnezdilište te vrste u Srbiji. Ovde je i hranilište za bele rode, u vreme kada se gnezde i sele.

Vodena vegetacija je vezana za kanale i vodotokove, a poseban značaj ima fosilno korito reke Boroštice sa delovima koji su tokom cele godine pod vodom. Značajne biljne vrste su mahovine tresetnice i orhideje.

Od životinjskih vrsta prisutni su vidra i vuk.

Vlasina

Vlasina je visoravan na oko 1265 m nadmorske visine, na jugoistoku Srbije, okružena planinama Gramada, Vardenik i Čemernik. Nalazi se na 320 km od Beograda, a od Surdulice je udaljena 20 km i u blizini je granice sa Bugarskom. Zbog prirodnih lepota i bogatstva biljnog i životinjskog sveta, proglašena je za zaštićeni predeo izuzetnih odlika.

Centralni deo Vlasinske visoravni zauzima Vlasinsko jezero, najveće i najviše veštačko jezero u Srbiji, na 1230 m nadmorske visine, površine 16 km2. Nastalo je izgradnjom brane na nekadašnjoj tresavi, Vlasinskom blatu. Ispod brane izvire reka Vlasina. Jezero je posebno i po svojim jedinstvenim plovećim tresetnim ostrvima, na kojima se ponekad mogu videti i krave kako pasu dok plove.

Klima na Vlasini je subplaninska, sa suvim i svežim letima i suvim zimama. Na sve strane se pružaju livade, pašnjaci i brezove šume, a posebno je zanimljiva tragačima za pečurkama.

Idealno je mesto za ljubitelje prirode kojima za odmor nije potreban poseban komfor, jer ovo područje je veoma malo turistički eksploatisano. Visoravan je okružena planinama zaobljenih vrhova i blago nagnutim padinama, pogodnim za skijaše rekreativce.