Gde je srce Arčibalda Rajsa?
Srce Arčibalda Rajsa, kriminologa, publiciste i velikog prijatelja srpskog naroda sahranjeno je po, njegovoj želji, na Kajmakčalanu. Rajsovog srca danas tamo nema, ali postoje nedoumice oko toga kuda je iščezlo.
Vlada Srbije pozvala je profesora Rudolfa Arčibalda Rajsa, Nemca po rođenju i švajcarskog državljanina, da istraži zločine Austrougarske nad srpskim civilima 1914. godine. Rajs je zavoleo srpski narod i prešao Albaniju sa vojskom tadašnjeg kralja Petra. Najteže dane rata proveo je na Solunskom frontu, u senci planinskog vrha Kajmakčalana, u pograničnoj oblasti između Makedonije i Grčke.
Rajs, sin nemačkog zemljoposednika iz Badena proglašen je kapetanom prve klase vojske Kraljevine Srbije, odlikovan za hrabrost na Solunskom frontu i postao nosilac Albanske spomenice.
U godinama nakon Prvog svetskog rata, Rajs je radio na unapređenju kriminalističke tehnike u Ministarstvu unutrašnjih poslova Srbije, kao i u Ministarstvu diplomatije, i branio srpske interese na međunarodnoj sceni. Ali, veoma brzo je dospeo u sukob sa članovima vlade, pre svega tadašnjim premijerom Nikolom Pašićem. Kritikovao je odnos vlasti prema veteranima i ratnim invalidima i razočarao se zbog korupcije i spletki u srpskoj politici. Arčibald Rajs se povukao iz javnog života i preminuo 1929, neposredno nakon žestoke svađe sa penzionisanim ministrom Milanom Kapetanovićem. Sahranjen je na Topčideru, a njegova poslednja volja je ispunjena – srce tog Švajcarca preneto je u maloj urni na Kajmakčalan.
Šta je bilo sa urnom?
Danas se do vrha planine Nidže stiže isto kao i pre sto godina – peške, po planinskim stazama. Žitelji sela Skočivir u tamošnjoj opštini Novaci znaju priču o doktoru Rajsu, ali ne znaju kuda je nestalo njegovo srce. Po srpskim izvorima, bugarski vojnici su početkom Drugog svetskog rata slomili mermernu urnu sa posvetom i sakrili njegovo srce. Drugi kažu da su to uradili grčki vojnici, prenosi DW.
Ali stanovnici te oblasti tvrde da je srce Arčibalda Rajsa ostalo u malenoj crkvi Svetog Petra sve do povlačenja JNA iz Makedonije početkom devedesetih godina. To tvrde planinari koji su se peli na vrh, ali i pastiri koji na planini čuvaju stada. Današnji meštani se pozivaju na svedočenje jednog čobanina koji je bio na padini kada su se vojnici JNA povlačili.
Pastir im je, navodno, rekao da su vojnici pred sumrak odlazili sa karaule natovareni opremom, oružjem i svime što se tamo nalazilo: „Jedan od njih u rukama je nosio nešto zamotano u hartiju i pazio da se ne saplete dok su se spuštali niz strminu. Drugi vojnik mu je zamerio: 'Vidi koliko smo mi natovareni oružjem, a tebi je u rukama verovatno neka flaša rakije!'. 'Ovo što ja nosim je mnogo važnije od oružja i svega što ste vi natovarili na leđa i na konje', odgovorio je vojnik. Posle nekoliko dana, kada je pastir ušao u crkvu na vrhu planine, primetio je da tamo više nema urne pa je posumnjao da je to bilo ono 'moćno oružje' koje je odneseno sa planine.“
Pročitajte i: Kako su Srbi osvojili Kapiju slobode
Priče iz velikog rata: Ura Srbi, napred u otadžbinu!