ISTORIJA POPISA U CRNOJ GORI: Kretanje broja Srba od apsolutne većine do borbe za opstanak
Kako se istorijski kretao broj Srba u Crnoj Gori i koji identitetski lomovi su ga pratili?
U Crnoj Gori danas počinje popis stanovništva. Iako je po redosledu desetogodišnjeg popisivanja trebao da se održi pre dve godine, zbog nestabilne političke situacije odgađan je sve do sada.
PROČITAJTE KAKO JE OZNA PRETVARALA SRBE U CRNOGORCE!
SLOM "HRIŠĆANSKOG ŠTITA" Bitka prekretnica koja je odlučila sudbinu Evrope: Neprijatelju je otvoren put ka Pešti i Beču (VIDEO)
BITKA KOD MANASTIRA ČOKEŠINA - SRPSKI TERMOPILI: Neverovatno herojstvo 303 hajduka koji su zaustavili čitavu tursku vojsku (VIDEO)
Po mnogima će ovo biti jedinstvena prilika da se građani Crne Gore izjasne slobodno i bez pritisaka o svojim identitetskim osećanjima. Poseban značaj on svakako ima za srpski narod koji je nakon litijskog pokreta doživeo duhovno-identitetsku katarzu. Posledično, u tim redovima se očekuje povećanje broja Srba i svojevrsno vraćanje istorije na "pravi kolosek" koji su utvrdili još vladari iz dinastije Petrović-Njegoš.
Istorijski pregled
Istorija popisa u Crnoj Gori je duga više od veka i seže u period nakon sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu u vremenu knjaza Nikole Petrovića. Prvi popis stanovništva u XX veku u Crnoj Gori održan je 1909. godine. Naravno, bio je to jedan od neophodnih koraka ka modernizaciji zemlje koju je knjaz, pomalo i nevoljno, provodio pod pritiskom obrazovane omladine okupljene oko “Narodne stranke”.
Zanimljivost ovog popisa, kao i njegova ključna mana jeste to što nije sadržao izjašnjavanje o nacionalnoj pripadnosti. Suštinski razlog za to je što u tom period nije bilo identitetskih dilema koje danas postoje i što se celokupno pravoslavno stanovništvo osećalo srpskim. A sa druge strane, nacionalna pripadnost se poistovećivala sa jezikom kojim neko govori. Pa je shodno tome, jezička pripadnost bila konstitutivni element nacionalnosti, slično Nemačkom iskustvu razvoja nacije.
Pošto je po nekima prvi stav o srpskom identitetu crnogorskog stanovništva u tom period problematičan, upućujem ih na dela istoričara Aleksandra Rakovića, Ljubomira Durkovića-Jakšića, kao i istoričara koji nije naklonjen srpskoj stvari, štaviše bio je blizak Milu Đukanoviću, Živka Andrijaševića. Oni su sa naučne strane argumentovali tu tezu kao apsolutno nespornu stvar.
U prilog tome ide i jedna zanimljiva činjenica o prvom i najpoznatijem identitetskom konvertitu iz Crne Gore Sekuli Drljeviću, koji je kao narodni poslanik u crnogorskoj skupštini pred rat 1914. godine žalio što ne postoji neka pravna odreba koja će direktno vezati Crnu Goru za svaki rat koji vodi Srbija. Međutim, Drljevićevo srbovanje nije dugo trajalo, posle nezadovoljenih karijernih ambicija i ko zna kakvih zakulisnih radnji isti se okrenuo hrvatskim interesima i istorijskim falsifikatima. Takođe u jednom broju “Glasa Crnogorca”, čuveni zelenaš i borac za nasljeđe Petrovića Krsto Zrnov Popović piše kako se u Crnoj Gori “čuvala i sačuvala iskra slobode Srbinove”.
Dakle, u takvom ambijentu srpska narodnost Crne Gore je bila samorazumevajuća stvar (čak i za one koji danas važe za “očeve nacije” kod Crnogoraca) pa se na popisu nije ni navodila.
S toga su njegovi rezultati takvi da se 95% stanovništva izjasnilo kako govori srpskim jezikom. Rimokatolika i muslimana je ukupno bilo oko 15 000, a ostalo stanovništvo je bilo pravoslavno.
Popisi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslaviji, tačnije dva popisa (1921. i 1931), takođe su izostavljala izjašnjavanje o nacionalnosti. Razlog je bilo zvanično shvatanje o “troimenom” narodu i ideja da bi popisivanje nacionalnosti raspirilo separatizam u mladoj i nejakoj kraljevini. Tako je ključno identitetsko izjašnjavanje bilo ono o vjeri i o maternjem jeziku.
Razlika u odnosu na popis iz 1909. godine je to što se jezik više ne naziva srpskim, nego shodno jugoslovenskom duhu “srpskim i hrvatskim” odnosno “srpskim, hrvatskim i slovenačkim”.
Popis iz 1921. dao je sledeće podatke:
Srpski i hrvatski jezik: 92,14%
Arnautski jezik: 7,86%
Popis iz 1931. dao je sledeće podatke:
Srpski, hrvatski i slovenački jezik: 94,42%
Arnautski jezik: 5,03 %
Izjašnjavanje o veri 1931:
Pravoslavci: 75,74%
Muslimani: 16,95%
Katolici: 7,25%
Ovaj period zanimljiv je i zbog toga što su u njemu koreni razvoja ideje o posebnom crnogorskom identitetu. Ta ideja je inspirisana događajima oko ujedinjenja sa Srbijom, Podgoričkom skupštinom, Božićnom pobunom i jednim uopšte neslavnim procesom integracije Crne Gore u novu zajednicu.
Ona prvo dobija vid borbe za federalizaciju Jugoslavije i vraćanje izvesne posebnosti Crnoj Gori kao istorijskoj kraljevini. Time se, pre svega vodi krug ljudi oko kralja Nikole i crnogorske vlade u egzilu koja se sve do kraja pregovora u Versaju, pa ni nakon toga ne miri sa ustrojstvom nove države.
Miša Đurković navodi kako postoje tri ključna elementa za razumevanje toga sukoba:
Prvi je neispunjena i “frustrirana ambicija” kralja Nikole da on bude ujedinitelj srpskog i ostalih jugoslovenskih naroda.
Zatim, nezadovoljstvo stare elite zbog gubitka društveno dominantne pozicije, što je katakteristično i za pomenuti slučaj Drljevića.
I najkasnije činjenica dugog zasebnog trajanja crnogorske državnosti kojoj kako kaže Đurković ni “Srbija 1918. nije prišla na adekvatan način”.
Time je napravljena početna pukotina u odnosu Srba i Crnogoraca koju će vremenom svi protivnici srpskog ujedinjenja koristiti, a naročito će biti eksploatisana u Zagrebu. Baš pod uticajem kulturno-političkog kruga Zagreba razvijaće se u međuratnom periodu dva ključna ideologa crnogorske identitetske zasebnosti. To su Savić Marković Štedimlija i Sekula Drljević. Na njihovom primeru, a pogotovo Drljevićevom se tačno vidi kako taj prvobitni dinastijski separatizam, polako dobija politički vid, a zatim i identitetski.
Recimo, Drljević se dvadesetih godina XX vijeka zalaže za federalizaciju Kraljevine SHS u kojoj će Crna Gora biti posebna jedinica, ne dovodeći u pitanje srpski identitet iste. Međutim, krećući se u hrvatskim krugovima i sarađujući sa Štedimlijom vremenom širi koncept separatizma i na identitetsku ravan sledeći ideje hrvatskih istoričara Iva Pilara i Milana Šuflaja.
Još jedna stvar koju treba pomenuti je i politika Komunističke partije Jugoslavije. Naime, unutar KPJ dvadesetih godina je buktio sukob frakcija oko odnosa prema Jugoslaviji. Poražena frakcija, čiji je istaknuti predstavnik bio Sima Marković zalagala se za očuvanje celovitosti Kraljevine SHS. Druga linija koja je na koncu i ustanovljena kao zvaničan stav partije, je zastupala ideju o razbijanju Jugoslavije na više jedinica od kojih bi se kasnije formirala Balkanska federacija, što je bilo podržano i od Kominterne.
Taj kurs politike dodatno je učvršćen na Drezdenskom kongresu 1928. godine. Naravno u taj koncept se savršeno uklapa i Crna Gora kao zasebna jedinica. Štaviše Đurković tvrdi da je na Drezdenskom kongresu prvi put pomenuta konstrukcija “crnogorska nacija”, što je utrlo put potpunom odvajanju i otuđenju od Srpstva, ali i od sopstvene prošlosti.
Iako je ilegalni rad grupe komunista okupljenih u Drezdenu bio od malog značaja za politiku tadašnje Kraljevine SHS, istorija će se pobrinuti da ih iz mračnih drezdenskih sala izvede na pozornicu Drugog svjetskog rata i pruži im priliku da provedu svoje ideje i naume. Dramatične posledice istih osećaju se u srpsko-crnogorskom identitetskom klupku i do današnjeg dana.
To će neizbežno biti očitano i na prvom posleratnom popisu 1948. godine, o čemu ćete više čitati u drugom delu teksta.